سازمان تأمین اجتماعی یک سازمان بیمه گر اجتماعی است که مأموریت اصلی آن پوشش گروه‌هایی مزد بگیر، اختیاری و صاحبان حرف و مشاغل آزاد است. سـازمان براسـاس قانـون، موظـف بـه ارائـه خدمات و تعهـدات تعریف شـده برای جامعه تحت پوشـش خود بوده و به جهت گسـتردگی و تنوع در حوزه فعالیت‌های و خدمـات، نیازمنـد اطلاع رسـانی جامـع، بهنـگام و متناسـب بـا دانـش، تخصـص و آگاهـی افـراد مختلـف اعـم از اتبـاع ایرانی و خارجـی می‌باشـد.
هر نوع بیمه ای که در مورد بیمه شده ایرانی وجود دارد برای اتباع خارجی نیز وجود دارد. اتباع خارجی هم به صورت اجباری بیمه می‌شوند و هم می‌توانند از بیمه‌هایی آزاد تامین اجتماعی مانند بیمه حرف و مشاغل آزاد استفاده کنند. مهمترین شرطی که در این زمینه وجود دارد این است که این افراد مجوز زندگی و کار در ایران داشته باشند و اداره کل اتباع خارجی وزارت کشور این موضوع را تائید کرده باشد. از معدود مزایای بیمه تامین اجتماعی که به اتباع خارجی تعلق نمی‌گیرد مقرری بیمه بیکاری است. یعنی طبق قانون تامین اجتماعی، سازمان در قبال بیکاری این افراد تعهدی ندارد و در نتیجه 3 درصد حق بیمه بیکاری را نیز دریافت نمی‌کند.
برخی از کارفرمایان به دلیل عدم آشنایی با قوانین و مقررات مربوط به حق بیمه تامین اجتماعی اتباع خارجی در زمانی که یک تبعه خارجی را به استخدام خود در آورند دچار سردرگمی می‌شوند مقاله حاضر با هدف آشنایی کارفرمایان ایرانی با قوانین و مقررات تامین اجتماعی در ارتباط با اتباع خارجی تحریر شده است.
1. میزان حق بیمه قابل پرداخت
حق بیمه متعلق به کارگران ایرانی 33 درصد از مزد و حقوق مشمول کسر حق بیمه کارگر است، که شامل؛ 20 درصد حق بیمه سهم کارفرما، 3 درصد بیمه بیکاری، 7 درصد حق بیمه سهم کارگر و 3 درصد حق بیمه سهم دولت است. کارفرما مسئول پرداخت حق بیمه سهم خود و بیمه شده به سازمان تامین اجتماعی می‌باشند و مکلف هستند در موقع پرداخت مزد یا حقوق و مزایا، 7 درصد سهم کارگر را نیز کسر نموده و به همراه 23 درصد سهم خود (20 درصد سهم کارفرما و 3 درصد بیمه بیکاری)، را حداکثر تا آخرین روز ماه بعد به سازمان تامین اجتماعی پرداخت نماید.
به استناد بند 22 بخشنامه شماره 14 مشترک فنی و درآمد، ارائه تعهدات قانونی (به استثنای مقرری بیمه بیکاری) به بیمه شدگان اتباع خارجی و افراد تحت تکفل آنان، تابع مقررات عام تأمین اجتماعی می‌باشد. لذا کارفرمایان بابت این افراد تکلیفی به پرداخت 3 درصد حق بیمه بیکاری ندارند. از این رو حق بیمه پرداختی بابت کارکنان خارجی 27 درصد می‌باشد که شامل 20 درصد بیمه سهم کارفرما و 7 درصد حق بیمه سهم کارمند است.
کلیه اتباع خارجی که به صورت قانونی در ایران اشتغال به کار دارند. مشمول قانون تأمین اجتماعی می‌باشند. و باید کارفرمایان همانند کارگران ایرانی حق بیمه آنها را (به استثای 3 درصد حق بیمه بیکاری) پرداخت نمایند. کارفرمایان می‌توانند برای بیمه کارگران غیر ایرانی با در دست داشتن مدارکی مانند روادید، گذرنامه، مجوز اشتغال نیروهای خود به شعب تامین اجتماعی مراجعه و با تکمیل فرم و پرسشنامه و همچنین پرداخت حق بیمه نسبت به بیمه تامین اجتماعی آنان اقدام کنند.
2. مشمولین پرداخت حق بیمه
گروه‌هایی مشمول پرداخت حق بیمه اتباع خارجی به سازمان تامین اجتماعی را می‌توان به دو دسته تقسیم نمود:
الف. گروه اول مشمولین پرداخت حق بیمه، اتباع خارجی هستند که دارای پروانه کار معتبر برای کار در کارگاه‌هایی مشمول قانون تامین اجتماعی هستند، کارگاههای زیر مشمول پرداخت حق بیمه برای کارگران اتباع خارجی هستند. با مطالعه دقیق شرایط کارفرمایان می‌توان گفت که تقریبا تمامی کارفرمایان را در بر می‌گیرد:
• کارگاههای صنفی
• کارگاههای حقیقی و حقوقی با کارفرمای غیر ایرانی
• شرکت‌هایی دولتی
• شرکت‌هایی غیر دولتی
• پیمانکاری‌هایی ایرانی و خارجی با کارفرمایان ایرانی یا خارجی
• شرکت‌های یا پیمانکاری‌هایی ساختمانی
• پروژه‌هایی ساختمانی با کارفرمای حقیقی (شخصی)
• سفارتخانه‌هایی تمامی کشورها در ایران
• به عنوان مدیر عامل و اعضاء هیات مدیره
• به عنوان مدیر شعبه یا نمایندگی شرکت‌هایی خارجی در ایران
• مناطق آزاد تجاری و صنعتی، مناطق ویژه اقتصادی و پارک‌های و شهرک‌هایی علم و فن آوری
• رانندگان حمل و نقل بار و مسافر
شایان ذکر است که دولت در مورد این گروه از اتباع خارجی نیز 3 درصد حق بیمه مربوطه را پرداخت می‌کند یعنی 7 درصد حق بیمه توسط بیمه شده، 20 درصد توسط کارفرما و 3 درصد توسط دولت پرداخت می‌گردد. به غیر از بیمه بیکاری تمامی مزایا به این افراد تعلق می‌گیرد و بیمه این گروه اتباع خارجی، مزایای بیشتری از بسیاری از گروه‌هایی بیمه ای تامین اجتماعی دارد. یعنی از پرداخت مستمری بازنشستگی، بازماندگان (فوت بیمه شده)، مستمری ازکارافتادگی جزئی و کلی، دفترچه خدمات درمانی، غرامت دستمزد ایام بیماری و ایام بارداری، غرامت نقص عضو و هزینه کفن و دفن، کمک هزینه ازدواج و اروتز و پروتز بهره می‌برند.
ب. گروه دوم مشمولین بیمه اتباع خارجی به صورت خویش فرما می‌باشند. این افراد با داشتن پروانه کار معتبر می‌توانند در قالب بیمه‌هایی حرف و مشاغل آزاد خود را بیمه کنند. حداکثر سن در این حالت برای مردان 50 سال و برای زنان 45 سال می‌باشد. متقاضیان باید در فعالیت‌هایی مشمول قانون تامین اجتماعی مشغول باشند. این افراد می‌توانند در 3 دسته با پرداخت حق بیمه 12 درصد، 14 درصد و 18 درصد، بیمه تامین اجتماعی شوند. دولت برای این گروه 2 درصد حق بیمه به عنوان یارانه به سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌کند. اگر متقاضی بیمه خویش فرمایی فاقد سابقه بیمه باشد و یا کمتر از 1 سال سابقه بیمه داشته باشد می‌تواند برای پرداخت حق بیمه بین حداقل حقوق اعلامی وزارت کار و 7 برابر آن مبلغی را خود انتخاب کند. اما اگر بیش از 1 سال سابقه پرداخت حق بیمه داشته باشد، میانگین حق بیمه پرداختی در یک سال آخر به عنوان حق بیمه برای وی در نظر گرفته می‌شود
باید توجه داشت که بدون پروانه کار، اتباع خارجی در ایران نمی‌توانند اشتغال داشته باشند. اگر چنین اتفاقی بیافتد غیر قانونی است. این افراد به هیچ وجه نمی‌توانند بیمه شوند و یکی از مدارک اصلی برای بیمه شدن اتباع خارجی کارت اشتغال و اقامت است. همچنین اتباع خارجی که در کشور خود بیمه هستند (بیمه‌هایی اجتماعی) و از حمایت‌هایی مستمری، فوت، از کارافتادگی ناشی از حوادث و بیماری‌های، بارداری و انواع غرامت‌های برخور دارند، نمی‌توانند در کشور ما بیمه شوند. تنها بیمه ای که این افراد می‌توانند از آن استفاده نمایند، بیمه در مقابل حوادث ناشی از کار است و کارفرما باید 3 درصد حقوق و دستمزد را به عنوان حق بیمه در لیست‌هایی ارسالی ماهیانه ثبت و پرداخت کند. اگر بیمه شده از بیمه خود در کشور اصلی اش به سازمان تامین اجتماعی اطلاعی ندهد، در هر مرحله ای این موضوع مشخص گردد تمامی مزایای گفته شده از بیمه شده سلب می‌شود و وجوه پرداختی نیز قابلیت استرداد ندارد.
3. موارد غیر مشمول پرداخت حق بیمه
همان گونه که پیشتر توضیح داده شد حق بیمه پرداختی بابت اتباع خارجی 27 درصد می‌باشد اما در مواردی نیاز به پرداخت حق بیمه 27 درصدی از طرف کارفرما نمی‌باشد این موارد به شرح زیر می‌باشد:
الف. چنانچه بین دولت کشور تبعه خارجی و دولت جمهوری اسلامی ایران، موافقت‌نامه تأمین اجتماعی منعقد شده باشد. در حال حاضر بین دولت جمهوری اسلامی ایران با کشورهای کره جنوبی و کشور ترکیه این موافقت نامه وجود دارد.
ب. در صورتی که طبق گواهی دولت تبعه خارجی در مدت اشتغال خود در ایران، در خصوص هر یک از موارد حوادث و بیماری‌ها، بارداری، غرامت دستمزد، ازکارافتادگی، بازنشستگی و فوت در کشور خود بیمه شده باشد. در همان موارد از شمول مقررات بیمه تأمین اجتماعی معاف خواهد بود. برای بهره مندی از این معافیت باید گواهی مبنی بر پرداخت حق بیمه اتباع خارجی شاغل در ایران در مدتی که در ایران بوده اند باید از سازمانهای متبوع آن کشور اخذ و پس تایید آن توسط سفارت ایران در آن کشور و ترجمه رسمی به سازمان تامین اجتماعی در ایران ارائه گردد.
ج. کشورهایی که جزو مقاوله نامه شماره 19 سازمان بین المللی کار می‌باشند و در مقابل حوادث ناشی از کار به این سازمان پیوسته اند، اتباع کشورهای ملحق‌شده به مقاوله‌نامه شماره 19 سازمان بین‌المللی کار در صورت اشتغال در ایران (مقاوله نامه تساوی رفتار با آسیب دیدگان حوادث ناشی از کار) مشمول پرداخت 3 درصد حقوق و دستمزد ماهانه بوده بدون در نظر گرفتن سقف پرداخت حق بیمه بوده و این 3 درصد از حقوق و مزایای کارمند قابل کسر بوده و به عنوان حق بیمه کارفرما نمی‌باشد.
4. مقاوله نامه شماره 19
سازمان بین المللی کار در سال 1919 پس از پایان جنگ جهانی اول شکل گرفت. سازمان بین المللی کار با هدف تدوین مقررات و قوانین بین المللی در جهت بهینه سازی استانداردهای بین المللی کار و حصول اطمینان از بکار گیری آنها متولد شد. آن دسته از اتباع خارجی که کشور آنها عضو مقاوله نامه شماره 19 سازمان بین المللی کار می‌باشد و طبق قوانین و مقررات ایران در کارگاههای مشمول قانون تأمین اجتماعی شاغل می‌باشند و طبق گواهی مقامات صالح دولت متبوع، در کشور خود یا سایر کشورها نیز از تمامی مزایای بیمه تأمین اجتماعی برخوردار بوده صرفاً مشمول پرداخت حق بیمه حوادث ناشی از کار به میزان 3 درصد مزد یا حقوق، بدون رعایت حداکثر دستمزد مشمول کسر حق بیمه می‌باشند. همچنین کارفرمایان مربوطه می‌بایست لیست و حق بیمه آنان را جداگانه تنظیم و به سازمان ارسال نمایند.
کلیه اتباع کشورهای ملحق شده به مقاوله نامه شماره ١٩سازمان بین المللی کار که طبق قوانین و مقررات مربوط در ایران به کار اشتغال دارند در مقابل حوادث ناشی ازکار تحت پوشش حمایتهای زیر قرار می‌گیرند:
الف. خدمات درمانی تا بهبود حادثه دیده
ب. غرامت دستمزد
پ. غرامت نقص عضو
ت. ازکارافتادگی جزیی
ث. ازکار افتادگی کلی ناشی ازکار
ج. فوت در اثر حادثه ناشی ازکار
در صورت وقوع حادثه ناشی از کار، کارفرما مکلف است اقدامات اولیه را برای جلوگیری از تشدید وضع حادثه دیده به عمل آورد و مراتب را ظرف سه روز اداری به صورت کتبی به اطلاع سازمان برساند. در صورتی که کارفرما بابت اقدامات اولیه متحمل هزینه ای شده باشد سازمان هزینه‌هایی یاد شده را طبق تعرفه‌هایی جاری خود پرداخت می‌نماید.
کارفرمایانی که اتباع کشورهای عضو مقاوله نامه شماره 19 سازمان بین المللی کار می‌باشند مکلفند نسبت به نامنویسی کارکنان یادشده نزد سازمان اقدام و مادامی که اتباع خارجی نزد آنان اشتغال دارند حق بیمه آنان را همه ماهه پرداخت نمایند. نرخ حق بیمه مشمولان این آیین نامه سه درصد حقوق و مزایا پرداخت شده به آنان است که هر ماه توسط کارفرما از حقوق و مزایای تبعه بیگانه کسر و به سازمان پرداخت می‌شود.